Impulsywność a uzależnienia

dr Barbara Czardybon

Barbara Czardybon


Impulsywność kojarzona bywa ze wzmożoną popędliwością, wybuchowością i automatyzmem, a także opisywana jest jako przeciwieństwo opanowania bądź samokontroli. Tempo podejmowania działań osoby „impulsywnej” jest na tyle szybkie, że zaniechana zostaje ocena ich konsekwencji zarówno dla niej samej, jak też dla innych. Występuje reakcja bez analizy poznawczej zaistniałej sytuacji. Decyzje podejmowane są w sposób nagły. Impulsywność skorelowana jest z dyskontowaniem wartości odroczenia oraz z niewrażliwością na karanie. Można zaobserwować ją w szeregu zachowań problemowych i przestępczych. Jej wyrazem okazuje się nierozważne poszukiwanie doznań. Jednostki określane jako impulsywne cechuje raczej niski poziom wytrwałości.

W sposób bardzo podobny do impulsywności może manifestować się ryzykanctwo. Wypada jednak podkreślić, że o ile jednostki przejawiające tendencję do ryzyka są w stanie brać pod uwagę w procesie decyzyjnym możliwe skutki własnych zachowań, o tyle osoby impulsywne podejmują ryzyko bez uwzględnienia jego konsekwencji1.

Zachowania impulsywne w psychopatologii

Impulsywność stanowi „składową” neurotyzmu. Jako predyspozycja do szybkich i niezaplanowanych reakcji indukowanych przez bodźce (zewnętrzne i wewnętrzne), z pominięciem potencjalnych negatywnych ich konsekwencji, jest symptomem wielu zaburzeń psychicznych.
Zachowania impulsywne są wyrazem defektu procesów hamowania oraz kontroli reakcji. Mogą manifestować się jako objaw w dyssocjalnym zaburzeniu osobowości, a także w zaburzeniu osobowości histrionicznej i chwiejnej emocjonalnie typu borderline. Większa skłonność do zachowań impulsywnych jest charakterystyczna dla osób przejawiających trudności w koncentracji uwagi i z mniej sprawną pamięcią operacyjną. Zachowania impulsywne mogą występować w zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder – ADHD) oraz w chorobie afektywnej dwubiegunowej (ChAD)2. Co ciekawe, „w przypadku zaburzeń afektywnych dwubiegunowych impulsywność uwidacznia się nie tylko w trakcie epizodu maniakalnego (...). W okresach wyrównanego nastroju obserwuje się również podwyższony poziom impulsywności”3.

W literaturze spotkać można pojęcie „wieloimpulsywnego zaburzenia osobowości” (multi-impulsive personality disorder) zawierającego w sobie nadużywanie środków mieniających świadomość, samookaleczenia, kompulsywne „dawkowanie” substancji, hazard, bulimię psychiczną, kleptomanię4. Narzędziem pomiaru osobowościowych aspektów impulsywności jest SUPPS-P – skrócona wersja UPPS-P Stephena P. Whiteside’a i Donalda R. Lynama. Skala Impulsywnego Zachowania UPPS-P mierzy następujące ścieżki impulsywności: popędliwość negatywną i pozytywną, brak premedytacji i brak wytrwałości, poszukiwanie doznań5.

U osób wzrastających w tak zwanych rodzinach alkoholowych można zauważyć wyższy stopień impulsywności w zestawieniu z osobami, u których w rodzinie problem uzależnienia nie był obecny. Impulsywność może stanowić przejściową cechę zachowania. Bywa, że pojawia się w następstwie doświadczenia stresu o wysokim natężeniu.

Mediatorem pomiędzy zachowaniem impulsywnym a sytuacją stresową jest doświadczenie lęku6. „(...) Impulsywność związana jest również ze spektrum prawidłowych zachowań oraz procesem dojrzewania emocjonalnego i kształtującą się strukturą osobowości i jako taka również powinna być brana pod uwagę”7. Odrębną kwestię stanowi występowanie zachowań impulsywnych u osób, którym ordynowane są określone farmaceutyki, a także wśród tych, którzy przyjmują leki bez wyraźnych wskazań medycznych8.

Neurobiologia impulsywności
Jak widać, obraz kliniczny impulsywności jest heterogenny. Trudność sprawia jednoznaczne zdefiniowani impulsywności zarówno jako objawu zaburzenia psychicznego, jak też cechy osobowości. Badacze podejmują wysiłki zrozumienia neurobiologicznych podstaw impulsywności. Jej poziom jest zależny od funkcjonowania określonych ośrodków mózgowych i poszczególnych układów neuroprzekaźnikowych. Hipokamp i ciało migdałowate stanowią elementy układu limbicznego kluczowe dla impulsywności. Hipokamp jest związany m.in. z umiejętnościami zachowania w pamięci celu i planu działania. Natomiast ciało migdałowate jest odpowiedzialne
za uwarunkowany strach, a także analizę i integrację informacji sensorycznych. Zwiększenie poziomu impulsywności może wskazywać na uszkodzenie płata czołowego. Tym, co przyczynia się do nasilenia impulsywności u osób z uszkodzeniem kory czołowej, jest nie wrażliwość na karę/nagrodę, a także nieprawidłowa percepcja czasu9. „Problem percepcji czasu w odniesieniu do impulsywności wydaje się ważny w kontekście pytania, czy nieodpowiednie dostosowanie akcji do bodźca jest jednym z elementów impulsywności, czy też jest to przyczyna zachowania, które opisywane jest jako impulsywne”10. Substancją odpowiedzialną za wzrost impulsywności związanej z chwilowym stanem emocjonalnym jest noradrenalina. Szeroko dyskutowany jest ponadto związek pomiędzy niską aktywnością serotoninergiczną a wysokim stopniem impulsywności11.

Zaburzenia podejmowania decyzji u osób uzależnionych
Kierunek zależności impulsywność – uzależnienie ma charakter obustronny. Prawdopodobieństwo ujawnienia się trudności związanych z nadużywaniem środków zmieniających świadomość wzrasta u jednostek zmagających się z drażliwością, lękami, chwiejnością emocjonalną, a także wyróżniających się hiperaktywnością i większą agresywnością. Czynnikiem ryzyka rozwoju uzależnienia może być impulsywność związana z upośledzoną zdolnością adaptacyjną12. Zaburzenia psychiczne związane z wysokim poziomem opisywanego fenomenu stanowią ponadto czynnik ryzyka niekorzystnych warunków leczenia uzależnienia. „Okazuje się, że nawet u osób, które piją od niedawna, impulsywność – rozumiana jako predyspozycja przejawiająca się w występowaniu określonych cech osobowości – wpływa na sposób używania alkoholu i może być istotnym predyktorem uzależnienia”13. Można domniemywać, że zmniejszenie bądź ograniczenie zachowań impulsywnych mogłoby przełożyć się na ochronę przed uzależnieniem. Z drugiej strony, w porównaniu z tak zwaną normą populacyjną, osoby uzależnione wykazują większe problemy w kontrolowaniu swych potrzeb i nagłych impulsów. Za odczuwanie głodu alkoholowego i za poziom impulsywności odpowiadają te same ośrodki w mózgu. Dla uzależnień właściwe są zaburzenia na poziomie behawioralnym. Jak zauważa Agnieszka Kałwa, „impulsywność jest cechą przypisywaną z reguły typom uzależnienia rozumianym jako uwarunkowane bardziej czynnikami genetycznymi”14. Impulsywność u osób uzależnionych może być rozpatrywana w kategoriach zaburzeń hamowania reakcji. Rośnie ona wraz ze wzrostem liczby detoksykacji15. W badaniach nad uzależnieniami od środków zmieniających świadomość wykorzystywany bywa kwestionariusz zwany Skalą impulsywności Ernesta S. Barratta (Barratt Impulsiveness Scale 11, BIS-11). Skala ta uwzględnia trzy złożone domeny impulsywności: impulsywność motoryczną, deficyt uwagi oraz upośledzenie planowania16.

Uzależnienie wpływa na sposób radzenia sobie z różnego rodzaju trudnościami czy wyzwaniami. „(...) W miarę wzrostu impulsywności wzrasta również emocjonalne i unikające radzenie sobie ze stresem”17. Część osób w sytuacjach stresowych ma tendencję do skupiania się na sobie i własnych doznaniach emocjonalnych: napięciu, złości, poczuciu winy. Mówimy wówczas o nieprzystosowawczym stylu radzenia sobie. Wzrost impulsywności przekłada się na unikanie działania poprzez odwlekanie i dystansowanie się wobec problemu. Używanie i nadużywanie środków zmieniających świadomość wpisuje się w kategorię ucieczkowo-unikowych strategii radzenia sobie ze stresem. Jednostka sięga po nie wtedy, gdy nie jest w stanie poradzić sobie z napięciem w sposób bardziej dojrzały. Środki odurzające mają właściwość nie tylko znoszenia racjonalnego oglądu rzeczywistości, ale również pobudzania tendencji izolacyjnych. Impulsywność o wyższym natężeniu najczęściej występuje w przebiegu zespołu abstynencyjnego18.
Za wystąpienie zachowań impulsywnych w tym okresie odpowiedzialna jest nadmierna aktywacja układu współczulnego. Nie ulega wątpliwości, że podjęcie pod wpływem impulsu próby samobójczej stanowi najbardziej dramatyczną decyzję osoby uzależnionej. Jakkolwiek wpływ impulsywności na proces podejmowania decyzji nie jest jasny, można jednocześnie twierdzić, że w miarę rozwoju uzależnienia dochodzi do intensyfikacji zaburzeń podejmowania decyzji. Niestety, długa abstynencja nie zawsze przekłada się na zmniejszenie deficytów w zakresie podejmowania decyzji u osób uzależnionych19.

Podsumowanie
Zachowania impulsywne uobecniają się w wielu obszarach szeroko ujmowanej psychopatologii. Impulsywność jest warunkowana przez szereg różnych czynników. Wciąż nie do końca poznane jest jej biologiczne podłoże. Znana natomiast jest rola impulsywności we wczesnych fazach rozwoju uzależnienia chemicznego. Aspekty impulsywności mają znaczenie dla wielu zachowań nałogowych. Impulsywność bywa rozpatrywana jako manifestacja zaburzeń poznawczych i behawioralnych związanych z uszkodzeniem mózgu w wyniku nadużywania substancji psychoaktywnej. „Niezdolność do odroczenia gratyfikacji brak możliwości oceny konsekwencji własnych działań, które są zasadniczymi składowymi impulsywności, wydają się jednocześnie kluczowymi objawami uzależnienia”20.
Farmakoterapia zaburzeń związanych z nasileniem impulsywności może obejmować stosowanie stabilizatorów nastroju bądź leków przeciwdepresyjnych (głównie z grupy selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny, selective serotonin reuptake inhibitor – SSRI). Jeśli natomiast myślimy o oddziaływaniach psychologicznych, dobrze powinna sprawdzić się tutaj dialektyczna terapia  behawioralna (dialectical behavior therapy – DBT) oraz trening mindfulness. Można oczekiwać korzystnego wpływu skutecznego leczenia impulsywności w terapii uzależnień.

1 Zob. D. Krok, I. Gałążewska, Dylematy uzależnienia – impulsywność i radzenie sobie ze stresem u mężczyzn uczestniczących
w terapii uzależnień, „Studia Socialia Cracoviensia” 2016, nr 2, s. 185.

2 Zob. P. Sibilski i wsp., Impulsywność w chorobie afektywnej dwubiegunowej i jej spektrum u dzieci i młodzieży, „Neuropsychiatria
i Neuropsychologia” 2014, nr 2, s. 71–72.
3 A. Jakubczyk, M. Wojnar, Impulsywność – definicje, teorie, modele, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2009, nr 4, s. 352.
4 Zob. B. Izydorczyk, Trauma a wzorzec objawów impulsywnych u kobiet chorujących na bulimię psychiczną i kompulsywne objadanie się, „Psychologiczne Zeszyty Naukowe. Półrocznik Instytutu Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego” 2017, nr 2, s. 38.

5 Zob. R. Poprawa, Badania nad polską skróconą wersją Skali Impulsywnego Zachowania UPPS-P, „Alkoholizm i Narkomania” 2019,
nr 1, s. 36, 58.
6 Zob. A. Jakubczyk, M. Wojnar, Impulsywność..., s. 350; A. Krasowska i wsp., Impulsywność sprawców przestępstw seksualnych – nowe koncepcje czy powrót do źródeł?, „Psychiatria Polska” 2013, nr 4, s. 736.
7 P. Sibilski i wsp., Impulsywność..., s. 71.
8 Zob. B. Grotthus i wsp., Uzależnienie od benzodiazepin, „Psychiatria” 2004, nr 1, s. 24.
9 Zob. A. Jakubczyk, M. Wojnar, Neurobiologia impulsywności i jej implikacje kliniczne, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2009, nr 4,
s. 357–358.
10 Ibidem, s. 351.
11 Zob. ibidem, s. 359.
12 Zob. R. Poprawa, Znaczenie impulsywności dla stopnia zaangażowania młodych mężczyzn w picie alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania” 2014, nr 1, s. 32; W. Kostowski, Neurofizjologiczne mechanizmy uzależnień: znaczenie zachowań impulsywnych, „Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii” 2005, nr 2, s. 98.
13 A. Kałwa, Impulsywność a podejmowanie decyzji u osób uzależnionych od alkoholu, „Psychiatria Polska” 2013, nr 2, s. 328.

14 Ibidem.
15 Zob. A. Jakubczyk, M. Wojnar, Znaczenie impulsywności w przebiegu i rozwoju uzależnienia od alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania” 2009, nr 4, s. 390–391.
16 Zob. A. Turek i wsp., Impulsywność i cechy cyklotymiczne temperamentu afektywnego jako predyktory ryzykownych zachowań
hazardowych, „Psychiatria Polska” 2020, nr 3, s. 538.
17 D. Krok, I. Gałążewska, Dylematy uzależnienia..., s. 196.
18 Zob. ibidem, s. 182–183, 186–187, 191, 193.
19 Zob. A. Krasowska i wsp., Impulsywność..., s. 735; A. Kałwa, Impulsywność..., s. 329–331.
20 A. Jakubczyk, M. Wojnar, Impulsywność..., s. 352.

 

Dr Barbara Czardybon
Psychoterapeutka integracyjna, specjalista psychoterapii uzależnień w procesie certyfikacji certyfikowany specjalista w zakresie pomocy psychologicznej dla par, trenerka umiejętności psychospołecznych, wykładowczyni akademicka oraz w Studium Pomocy Psychologicznej dla Par Instytutu Psychologii Zdrowia PTP, członkini Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Psychoterapii Integracyjnej. Pracuje w NZOZ
Ośrodku Psychoterapii i Promocji Zdrowia „Ogród” w Warszawie i w ramach praktyki prywatnej.

 

Artykuł pochodzi z numeru 2/358/2023 "Świat Problemów"