Zdrowie psychiczne a przemoc domowa

dr Sylwia Kluczyńska

Osoby doświadczające przemocy partnerskiej stanowią grupę szczególnego ryzyka dla występowania depresji. Wyniki badań pokazują, że wskaźnik występowania depresji wśród kobiet doświadczających przemocy ze strony partnera sięga od 35,7% do 63%. Bardzo pomocna w trakcie budowania dalszych planów pomocy ofiarom przemocy w rodzinie może być znajomość determinantów zdrowia psychicznego.

Światowa Organizacja Zdrowia podkreśla, że zdrowie psychiczne jest integralnym i niezbędnym elementem zdrowia ogólnego. Zaleca opisywać je nie tylko jako brak rozpoznanych zaburzeń psychicznych, ale również jako potencjał psychiczny, który pozwala człowiekowi na zaspakajanie własnych potrzeb, osiąganie sukcesów, doświadczanie radości i satysfakcji z życia. Eksperci rekomendują, aby zdrowie psychiczne ujmować poprzez wymiar pozytywny i negatywny. W ujęciu pozytywnym zdrowie psychiczne to zespół właściwości emocjonalnych i osobowościowych, które umożliwiają radzenie sobie z trudnościami i unikanie załamania stanu zdrowia. Negatywne zdrowie psychiczne wiąże się z wystąpieniem zaburzeń psychicznych diagnozowanych przez specjalistów na podstawie klasyfikacji zaburzeń psychicznych ICD-l0/ICD-11 lub DSM-5.

Zdrowie psychiczne oznacza dobrostan w sferze psychicznej, emocjonalnej, społecznej i somatycznej, który umożliwia człowiekowi efektywne działanie w otoczeniu. Osoba zdrowa wykorzystuje swoje zdolności, radzi sobie ze stresem w codziennym życiu, potrafi przystosowywać się do zmieniającego się otoczenia, szanuje swoje możliwości i ograniczenia, potrafi budować relacje z innymi, cieszyć się życiem, spełnia wymagania otoczenia bez utraty indywidualności i niezależności. Zdrowie psychiczne to nie tylko stan dobrego samopoczucia, ale również określone zasoby indywidualne i umiejętności, które są warunkiem osiągania i utrzymania takiego stanu. Ważne jest zatem, by poszukiwać i podejmować takie oddziaływania, które pozwolą zachować zdrowie psychiczne w obliczu trudnych sytuacji życiowych.

Przemoc domowa jako czynnik ryzyka zaburzeń psychicznych
Eksperci zalecają podjęcie działań, które mają na celu – z jednej strony minimalizowanie czynników ryzyka prowadzących do zaburzeń w obszarze zdrowia psychicznego, a z drugiej strony – wzmacnianie i kształtowanie zasobów sprzyjających utrzymaniu zdrowia psychicznego. W obszarze zapobiegania zaburzeniom psychicznym rekomenduje się identyfikowanie grup ryzyka, wczesne rozpoznanie sytuacji kryzysowych, szybkie podejmowanie działań interwencyjnych, systematyczną współpracę specjalistów z zakresu ochrony zdrowia, nauki, przedstawicielami instytucji rządowych oraz organizacji społecznych i lokalnych.

Doświadczanie przemocy stanowi poważny czynnik ryzyka wystąpienia zaburzeń psychicznych. Przemoc ze strony partnera jest główną przyczyną problemów w obszarze zdrowia psychicznego kobiet. Obserwuje się wyższy odsetek problemów zdrowotnych wśród kobiet doświadczających przemocy w rodzinie w porównaniu z ogólną populacją, co skłania do traktowania tej grupy ze szczególną troską. W ostatnich latach podjęto liczne badania w celu określenia skali oraz specyfiki trudności w obszarze zdrowia psychicznego ofiar przemocy domowej w zależności od rodzaju i natężenia doświadczanej przemocy. Badacze koncentrują również swoje wysiłki na ocenie skuteczności i dostępności różnych form pomocy kierowanych do osób pokrzywdzonych oraz ocenie gotowości ofiar do korzystania z istniejących form wsparcia.
Z badań wynika, że istotne dla rozwoju zaburzeń psychicznych są m.in. nasilenie i rodzaj doznanej przemocy, postrzegany stopień zagrożenia życia, konsekwencje doznanej przemocy, intensywność odczuwanych objawów dysocjacyjnych oraz jakość otrzymanej pomocy w sytuacji ujawnienia przemocy. Długotrwały i silny stres związany z przemocą nawet u osób odpornych może doprowadzić do rozwoju zaburzeń psychicznych. Intensywność i przewlekłość doznawanej przemocy są poważnym czynnikiem ryzyka dla zdrowia psychicznego. W przypadku kobiet, które wielokrotnie doświadczały przemocy lub doświadczały więcej niż jednej formy przemocy, istnieje większe ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych. Badacze podkreślają, że ofiary przemocy borykają się z problemami zdrowotnymi nawet wiele lat po zakończeniu związku, w którym doświadczały przemocy.

Najczęściej rozpoznawane zaburzenia psychiczne związane z przemocą w rodzinie to depresja i zespół stresu pourazowego (PTSD). Osoby doświadczające przemocy partnerskiej stanowią grupę szczególnego ryzyka dla występowania depresji. Wskaźnik występowania depresji wśród kobiet doświadczających przemocy ze strony partnera sięga od 35,7% do 63%. Jest to wskaźnik zdecydowanie wyższy niż dla populacji ogólnej. Ryzyko wystąpienia w ciągu życia epizodu depresji wynosi od 20 do 25% u kobiet i od 7do 12% u mężczyzn.

Szacuje się, że z objawami PTSD zmaga się od 31% do 90% ofiar przemocy w zależności od badanej grupy, metodyki badania i czasu trwania przemocy. Wysokie rozpowszechnienie PTSD w grupie ofiar przemocy wiąże się z faktem, iż doświadczają one wielokrotnie aktów przemocy ze strony osób bliskich, które zamiast wspierać i chronić, stanowią realne zagrożenie dla zdrowia i życia.

Przemoc w rodzinie ma również silny związek z nadużywaniem/uzależnieniem od środków psychoaktywnych, zachowaniami samobójczymi, zaburzeniami snu i odżywiania oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu społecznym.
Wyniki badań sugerują współwystępowanie różnych zaburzeń psychicznych u dorosłych ofiar przemocy domowej. Na rozwój zaburzeń psychicznych narażone są bardziej osoby, które w dzieciństwie doświadczyły przemocy ze strony swoich opiekunów lub innych stresujących zdarzeń, np. hospitalizacji, śmierci rodzica.

Istniejące wcześniej problemy związane ze zdrowiem psychicznym mogą również zwiększać podatność na przemoc w rodzinie. Kobiety, które borykają się z zaburzeniami psychicznymi, zdecydowanie częściej doświadczają przemocy w rodzinie w porównaniu z chorującymi
mężczyznami oraz zdrowymi osobami obu płci. Wśród kobiet cierpiących na zaburzenia psychiczne wskaźnik występowania przemocy domowej waha się od 22 do 76%, w zależności od diagnozy, rodzaju przemocy i przyjętych ram czasowych.

Osoby narażone na wielokrotne doświadczenie przemocy mają zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu w obszarze zdrowia psychicznego. Wcześniejsze problemy ze zdrowiem psychicznym, tj. zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe – zdecydowanie osłabiają zdolności radzenia sobie w sytuacji przemocy. Powtarzające się akty przemocy zdecydowanie przyczyniają się do pogorszenia kondycji psychicznej i osłabiają efekty podjętego leczenia, co z kolei utrudnia ofiarom podejmowanie efektywnych działań mających na celu zatrzymanie przemocy.

Czynniki chroniące przed rozwojem zaburzeń psychicznych
Najważniejszym czynnikiem chroniącym przed rozwojem zaburzeń psychicznych jest wczesne rozpoznanie i zatrzymanie przemocy oraz wszechstronna pomoc udzielona po jej ujawnieniu. W wielu krajach rekomenduje się rutynowe badania przesiewowe wszystkich pacjentek pod kątem przemocy w rodzinie, zwłaszcza w poradniach zdrowia psychicznego i poradniach ginekologicznych.
Przesiewowe badania przyczyniają się do pełnej diagnozy sytuacji problemowej pacjentki i podjęcia odpowiednich działań interwencyjnych w sytuacji ujawnienia przemocy.
Ważne, aby pracownicy służb pomocowych byli systematycznie szkoleni w zakresie lepszego rozumienia wzajemnych powiązań pomiędzy przemocą domową, zdrowiem psychicznym i używaniem substancji psychoaktywnych oraz obowiązujących procedur przeciwdziałania przemocy domowej. Dodatkowo należy wspierać pracowników tych instytucji w rozwoju zdolności budowania empatycznych relacji z klientami opartych na zaufaniu, szacunku i zasadzie współpracy.

W ostatnich latach coraz większą uwagę badaczy zajmują determinanty zdrowia psychicznego. Znajomość tych determinantów może okazać się szczególnie pomocna w trakcie budowania dalszych planów pomocy ofiaroprzemocy w rodzinie. Gwarantem dobrego zdrowia psychicznego jest zarówno brak objawów psychopatologii, jak i wysoki poziom dobrostanu psychicznego. Obniżenie lub nawet całkowite zniesienie objawów psychopatologicznych przy pomocy różnych oddziaływań terapeutycznych nie zapewnia dobrostanu psychicznego pacjenta.

Z tego powodu konieczne jest podejmowanie działań na rzecz poprawy dobrostanu psychicznego. Wzmacnianie zdrowia psychicznego jest szansą na utrzymanie go w sytuacjach jego zagrożenia i przeciwdziałanie psychopatologii. Ważne determinanty zdrowia psychicznego, które warto wzmacniać w procesie pomocy osobom doświadczającym przemocy to zasoby indywidualne, umiejętności nawiązywania satysfakcjonujących relacji oraz umiejętności radzenie sobie z trudnymi sytuacjami i stresem.
Zasoby indywidualne to określone właściwości i przekonania dotyczące samego siebie i otaczającego świata, które korzystnie wpływają na procesy radzenia sobie z różnorodnymi wymaganiami dnia codziennego. Poczucie koherencji, samoakceptacja, inteligencja emocjonalna  i optymizm to zasoby indywidualne, które odgrywają ważną rolę w procesie osiągania, ochrony i przywracania zdrowia fizycznego i psychicznego.

Poczucie koherencji to zbiór przekonań o tym, że świat jest zrozumiały, że posiada się możliwości wpływania na to, co dzieje się w świecie i że to, co się dzieje, ma swój określony sens. Osoby charakteryzujące się wysokim poczuciem koherencji efektywniej radzą sobie ze stresem i rzadziej chorują. Badacze wykazali istotną rolę poczucia koherencji w zapobieganiu objawom stresu pourazowego.
Samoakceptacja stanowi syntezę sądów wartościujących odnoszących się do własnej osoby. Pozytywna i względnie stała, ale elastyczna samoocena – zapewnia prawidłowe funkcjonowanie człowieka. Im wyższa samoocena, tym większe zasoby w radzeniu sobie ze stresem i odwrotnie. Z kolei efektywne radzenie sobie ze stresem sprzyja zachowaniu zdrowia.

Inteligencja emocjonalna to właściwe rozpoznawanie, kontrolowanie i wyrażanie swoich emocji, właściwe rozpoznawanie i reagowanie na uczucia innych osób, zdolność do rozumienia przyczyn, konsekwencji i wzajemnych powiązań uczuć oraz umiejętność budowania motywacji do osiągania ważnych celów. W obliczu stresu – osoby charakteryzujące się wysokim poziomem inteligencji emocjonalnej podejmują przede wszystkim aktywne sposoby radzenia sobie i nie wykazują tendencji do zamartwiania się czy poczucia winy. Niski poziom inteligencji emocjonalnej jest czynnikiem ryzyka dla zdrowia, gdyż osoby z deficytami emocjonalnymi w sytuacjach problemowych wykorzystują unikowe strategie radzenia sobie ze stresem i wykazują skłonność do sięgania po środki psychoaktywne. Należy zaznaczyć, że inteligencja emocjonalna może być rozwijana w ciągu całego życia.

Optymizm to skłonność do postrzegania i wartościowania świata w pozytywnych kategoriach lub do oczekiwania raczej pomyślnych niż niepomyślnych zdarzeń w przyszłości. Optymiści w sytuacji stresu częściej koncentrują się na działaniach, które mają rozwiązać sytuację problemową, częściej szukają wsparcia społecznego i pomocy innych osób. Czynnikiem sprzyjającym zdrowiu jest przede wszystkim optymizm funkcjonalny, czyli związany z oczekiwaniem pozytywnych zdarzeń i wysoką oceną własnych możliwości. Optymizm obronny – wyrażający się w nierealistycznych oczekiwaniach uniknięcia negatywnych zdarzeń – jest niekorzystny dla zdrowia.

Osoby doświadczające przemocy niejednokrotnie wycofują się z kontaktów z innymi i borykają się z izolacją społeczną. W procesie pomocy należy zwrócić uwagę na odbudowanie wspierających kontaktów społecznych. Dla zachowania zdrowia psychicznego kluczowe są: umiejętność nawiązania i podtrzymania satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi oraz zdolność współdziałania, umiejętność zawierania kompromisów i radzenia sobie z presją otoczenia, a także zdolność do odczuwania empatii, troski i bliskości w kontakcie z innymi osobami. Skuteczne radzenie sobie z trudnymi sytuacjami jest istotnym czynnikiem determinującym zdrowie psychiczne. Proces radzenia sobie jest oceniany jako efektywny wtedy, gdy osiąga się trwałe rozwiązanie sytuacji problemowej. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że osoby doświadczające przemocy mają duże deficyty w skutecznym radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, często wycofują się z podejmowania działań, mają skłonność dostosowania strategii unikania, takich jak nadużywanie alkoholu i wycofywanie się z relacji społecznych. Natomiast w obliczu stresu bardziej korzystne dla zdrowia są strategie zorientowane na rozwiązanie problemu.
Warto też zwrócić uwagę na korzyści zdrowotne proaktywnego sposobu radzenia sobie ze stresem, który polega na gromadzeniu zasobów, aby zapobiec lub zmniejszyć oddziaływanie potencjalnych trudności w przyszłości. Dla zachowania zdrowia psychicznego ważna jest też umiejętność korzystania ze wsparcia społecznego, które stanowi swoisty bufor dla negatywnych wydarzeń życiowych oraz zwiększa zdolność do wytrwałego i skutecznego radzenia sobie ze stresem.
Doświadczanie przemocy domowej jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia psychicznego, powoduje drastyczne załamanie poczucia własnej wartości i zaufania do innych ludzi. Dlatego tak ważne jest, aby pomoc psychologiczna skupiała się na zapewnieniu bezpieczeństwa oraz na wzmocnieniu indywidualnych zasobów przyczyniających się do zachowania dobrostanu psychicznego.

Bibliografia
Karakuła-Juchnowicz, H., Łukasik, P., Morylowska-Topolska, J. Krukow, P. (2017). Czynniki ryzyka objawów lękowych i depresyjnych u kobiet doświadczających przemocy w związku intymnym. Psychiatria Polska, 51(1), 63–74.
Kluczyńska, S. (2015). Zdrowie psychiczne – wybrane definicje i koncepcje wyjaśniające. W: E. Sokołowska, L. Zabłocka-Żytka, Kluczyńska S., Wojda-Kornacka J., Zdrowie psychiczne młodych dorosłych (s. 25-39). Warszawa: Difin.

Kluczyńska, S. (2020). Przemoc domowa a depresja. Świat Problemów, 5, 22-25.
Kluczyńska, S. (2021). Przemoc domowa jako wydarzenie traumatyczne. Świat Problemów, 10, 3-6.
Van Deinse T.B., Wilson A.B., Macy R.J., Cuddeback G.S. (2019). Intimate partner violence and women with severe mental illnesses: Needs and challenges from the perspectives of behavioral health and domestic violence service providers. Journal of Behavioral Health Services & Research, 46, 283–293.
Zabłocka-Żytka, L., Czabała Cz. (red.), (2021). Promocja zdrowia psychicznego. Od teorii do praktyki. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.

dr Sylwia Kluczyńska
Psycholożka kliniczna, doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, certyfikowany specjalista ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, adiunkt w Instytucie Psychologii oraz kierowniczka Studiów Podyplomowych „Poradnictwo Psychologiczne i Interwencja Kryzysowa” w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Artykuł pochodzi z numeru 2/358/2023 "Świat Problemów".