Program profilaktyczny „Loguj się z głową”

Z Marcinem SOCHOCKIM, socjologiem, autorem badań ewaluacyjnych kilkudziesięciu programów z zakresu zdrowia publicznego i profilaktyk m.in. o tym, co jest podstawą dobrej profilaktyki e-uzależnień i jak angażować rodziców w życie szkoły, rozmawiała Katarzyna KULESZA.

Katarzyna Kulesza: Co jest fundamentem dobrej profilaktyki e-uzależnień?
Marcin Sochocki: Podstawową rolę, jeśli chodzi o zabezpieczenie dzieci przed rozwojem problemów związanych z nadużywaniem nowych mediów, mają rodzice. Jako osoby modelujące zachowania dzieci, rodzice powinni zwracać uwagę na to, jak oni sami korzystają z cybermediów. Jak wiadomo, dzieci przyswajają wzorce zachowań, naśladując rodziców. Dlatego warto podkreślić, że część specjalistów zaleca, aby dzieci do 2. roku życia nie używały cybermediów. Na późniejszym etapie, gdzieś do 6. roku życia, najlepiej, aby dzieci używały mediów w towarzystwie dorosłych opiekunów (rodziców), którzy mogą bawić się z nimi w cyberświecie, wyjaśniać, tłumaczyć, nazywać itp. To ważne zadanie. Towarzysząc dziecku, warto być wrażliwym na jego pytania, reakcje, zachowania. Przy wspólnym oglądaniu bajki rodzice od razu mogą zauważyć, czy coś dziecko poruszyło, przestraszyło, czy pojawiły się niezrozumiałe dla niego treści. Zresztą często od biernego oglądania bajek lepsze są sprawdzone programy czy aplikacje edukacyjne. I tu jedna uwaga, ważne też, żeby treści, do których mają dostęp dzieci w cyberświecie, rodzice znali, by były to treści sprawdzone, odpowiednie dla etapu rozwojowego dziecka.

Rolą rodziców jest też wyznaczanie jasnych zasad korzystania z cybermediów, aby było to wspierające dla dziecka, rozwijało jego kreatywność.
Nie powinno być tak, że telefon/tablet „zastępuje” rodziców i jest udostępniany dzieciom, gdy te się nudzą, płaczą, „marudzą”, czyli potrzebują kontaktu z mamą lub tatą.
Nie należy też stosować urządzeń ekranowych (dostępu do nich) jako nagrody albo kary, ponieważ to źle wpływa na stosunek dzieci do mediów, sprawia, że urządzenia elektroniczne stają się dla dzieci bardziej atrakcyjne.

Dzieci nie powinny także oglądać bajek na urządzeniach ekranowych przed snem. Dziecko powinno się wtedy wyciszać, a ekrany cybermediów temu nie służą. Lepszym rozwiązaniem jest czytanie lub opowiadanie bajek przez rodziców, ewentualnie odtworzenie bajki do słuchania (bez absorbowania dziecka ekranem). W profilaktykę, edukację dotyczącą cyberświata włączają się instytucje, z  których oferty korzysta dziecko, takie jak przedszkole czy szkoła. Zasady i reguły, które obowiązują w szkole, dotyczące cybermediów, powinny być jasne i – odnoszę wrażenie – często jest tak, że kwestie te są w sposób czytelny dla uczniów rozstrzygane.

Szkoły realizują różne zadania czy projekty profilaktyczne, ważne, by już na etapie edukacji wczesnoszkolnej uczyć dzieci, jak rozsądnie używać nowych mediów, korzystać z bogatych zasobów wiedzy w sieci, ale też warto mówić o zagrożeniach w cyberświecie, co, oczywiście, jest rolą nie tylko nauczycieli i pedagogów, ale także rodziców. W edukacji szkolnej warto sięgać po sprawdzone programy profilaktyczne i inne dostępne propozycje edukacyjne. Nauczyciele powinni także pełnić rolę przewodników.
Oczywiście dzieci szkolne już bardziej samodzielnie poruszają się po świecie cyfrowym, ale należy pamiętać o towarzyszeniu im i zwracaniu uwagi na niepokojące sygnały.
Warto z dziećmi rozmawiać, jak bezpiecznie korzystać z internetu.

Czy te założenia przyświecały Fundacji Poza Schematami w procesie tworzenia programu profilaktycznego „Loguj się z głową”?
Program „Loguj się z głową” powstał na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, a główne źródło finansowania programu pochodziło z Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych pozostającego w dyspozycji Ministra Zdrowia. Przygotowanie projektu, jego wdrożenie i uzyskanie finalnego produktu w postaci programu profilaktycznego zajęło 18 miesięcy.

Program „Loguj się z głową”, podobnie jak inne programy profilaktyczne Fundacji Poza Schematami, powstawał w oparciu o profilaktykę odwołującą się do zasad i metod mających naukowe zaplecze. Pierwszym krokiem była diagnoza – zebraliśmy informacje na temat programów i badań związanych z interesującym nas obszarem,
w tym dotyczących problemów, na które program „Loguj się z głową” miał odpowiadać. W kolejnym etapie dokonaliśmy pierwszej operacjonalizacji, przygotowaliśmy materiały, które zostały objęte badaniem jakościowym, tak aby sprawdzić, czy spełniają one nasze oczekiwanie, czy moduły programu są możliwe do zrealizowania w szkole, jak reagują na nie nauczyciele, którzy potencjalnie mieli realizować ten program. Badania zostały wykonane za pomocą zogniskowanych wywiadów grupowych. To była ewaluacja formatywna, której celem było wskazanie tych elementów, które wymagały jeszcze przepracowania. Program był przygotowywany z myślą o szerokim kręgu odbiorców, do upowszechniania masowego. Zależało nam na tym, aby „Loguj się z głową” był tak zrobiony, by z jednej strony zachować podstawowe standardy wyznaczające skuteczność działań, zaś z drugiej, aby nie potrzeba było ponosić szczególnych nakładów, w tym związanych z prowadzeniem szkoleń przygotowujących do jego wdrażania. Chociaż, oczywiście, „Loguj się z głową” może stać się przedmiotem szkolenia, jest to jednak tylko dodatkowa, wspomagająca propozycja, którą można wykorzystać, chcąc doskonalić kompetencje kadry pedagogicznej.

Jakie są główne cele i założenia programu?
Jest to program z zakresu profilaktyki uniwersalnej. Tak jak ma to miejsce w przypadku innych programów Fundacji Poza Schematami, „Loguj się z głową” bazuje
na następujących strategiach profilaktycznych: kształtowania, umiejętności życiowych, rozwijania umiejętności wychowawczych rodziców/opiekunów (w tym angażowanie ich w zajęcia profilaktyczne), informacyjnej oraz kształtowania odporności na wpływy społeczne. Program był wdrożony pilotażowo w 30 klasach szkół podstawowych i 10 klasach szkół ponadpodstawowych, a jego realizatorami byli nauczyciele. Wówczas dokonaliśmy wstępnej ewaluacji ex post. Przeprowadziliśmy badania ankietowe wśród uczniów i rodziców. Wyniki tych badań były dla nas bardzo zadowalające – ankietowani mówili o korzystnym klimacie zajęć, nie zgłaszali szczególnych zmian, program im się podobał, a ponadto zauważyli wzrost wiedzy w obszarze zagadnień, do których zajęcia „Loguj się z głową” się odnosiły. Uczniowie młodsi oceniali lepiej program niż uczniowie starsi, ale nie było to dla nas zaskoczeniem, ponieważ adolescenci są zwykle bardziej krytyczni niż młodsze grupy wiekowe uczniów. Jednakże w każdej grupie opinie pozytywne wyraźnie przeważały nad głosami krytyki. Należy pamiętać, że ten sposób ewaluacji ma pewne ograniczenia i zdajemy sobie z tego sprawę. Być może w przyszłości uda nam się pozyskać środki na dokonanie bardziej pogłębionej ewaluacji. Warto dodać, że KBPN zleciło niezależną recenzję tego programu, „Loguj się z głową” został oceniony jako spełniający standardy Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego.

Kto jest głównym odbiorcą programu i w jakim czasie jest on realizowany?
Program jest adresowany do uczniów szkół podstawowych klas: I-III, IV-VI, VII-VIII oraz młodzieży szkół ponadpodstawowych, a także rodziców uczniów wszystkich wymienionych wyżej grup. Dla poszczególnych kategorii wiekowych odbiorców przygotowano specjalne moduły. Każdy taki moduł składa się z 4 godzin dydaktycznych zajęć z uczniami i 2 godzin zajęć z rodzicami. Niezbędne do realizacji programu materiały można pobierać ze strony https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/loguj-sie-z-glowa-czyli-jak-bezpiecznie-korzystac-z-internetu.
Chciałbym podkreślić, że wszystkie materiały są bezpłatne, również sam program jest ogólnie dostępny, można go pobierać i realizować w szkołach.

W jakim stopniu program wzmacnia działanie czynników ochronnych problemowego korzystania z internetu i osłabia czynniki ryzyka PUI?
Czynniki chroniące, na które oddziałuje program w przypadku uczniów, to jest pewna stabilność emocjonalna, budowanie konstruktywnych relacji z rówieśnikami, nie tylko w cyberświecie. Ważnym czynnikiem chroniącym jest wsparcie ze strony rodziców, które staramy się wzmacniać, oraz monitorowanie zachowań dziecka przez nich. To może się wydawać banalnym zadaniem dla rodziców – monitorowanie aktywności dziecka w sieci i jego zachowań, ale daje bardzo dobre efekty, szczególnie w młodszych grupach wiekowych.

Jeśli chodzi o kwestie związane z czynnikami ryzyka, to tutaj staramy się niwelować negatywne wzory rówieśnicze, jak i te, które czasami pojawiają się wśród rodziców, okazuje się bowiem, że niektórzy rodzice powinni pójść na „cyfrową dietę”. Poprzez treści zawarte w programie staramy się uczyć niwelowania deficytów kontroli nad impulsami, a także przeciwdziałać osamotnieniu, odrzuceniu rówieśniczemu.
Podnosimy kwestie związane z dostępnością do stron w sieci z treściami szkodliwymi, a także – jak zadbać o to, by efektywnie ograniczyć ryzyko cyberprzemocy. Jeśli chodzi o samą zawartość programu, to każdy moduł jest specyficzny, w każdym są odpowiednio dobrane treści do konkretnej grupy wiekowej, do jakiej moduł jest skierowany. Ponadto staramy się wesprzeć rodziców w podnoszeniu ich kompetencji wychowawczych z tego zakresu, którego program dotyczy, w odniesieniu do danej kategorii wiekowej uczniów. Inne problemy i potrzeby mają bowiem rodzice dzieci z młodszych klas podstawowych, a inne opiekunowie nastolatków.


W realizacji profilaktyki uzależnień behawioralnych, w tym e-uzależnień, bardzo ważnym ogniwem są rodzice, których wpływ na zachowania dziecka oraz budowanie jego kompetencji, sprawczości w rozwoju, jest nieoceniony. W jaki sposób Fundacja Poza Schematami stara się angażować tę grupę odbiorców działań profilaktycznych?

Aby rodzice chcieli zaangażować się w działania profilaktyczne czy edukacyjne, warto udzielać im rzeczowych informacji, dlaczego są kluczowymi postaciami w tych  działaniach, i że bez ich zaangażowania trudniej jest osiągnąć pozytywny efekt. Warto podkreślać, by w dostępny dla siebie sposób i w miarę swoich możliwości sprzyjali działaniom profilaktycznym. To jest pierwsza, podstawowa rzecz – akcentowanie roli rodziców w kontakcie z nimi, w tym, co robi się w szkole, czy w innych instytucjach edukacyjnych z zakresie profilaktyki. Drugą kluczową sprawą jest stwarzanie przestrzeni do tego, by rodzice mogli realnie angażować się w życie szkoły, w tym także uzyskać wiedzę i wsparcie ze strony placówki, jeżeli takiego wsparcia potrzebują (np. poprzez szkoły, przedszkola dystrybuujemy poradniki i inne materiały. edukacyjne dla tej grupy odbiorców). Trzeba przewidzieć w działaniach dla rodziców pewną przestrzeń, by mogli poczuć się nie tylko jako osoby z zewnątrz, ale też jako członkowie społeczności szkolnej, którą tworzą wspólnie z dziećmi, nauczycielami i innymi pracownikami szkoły. Czasem rodzice nie doceniają swojego wpływu na zachowania dzieci w cyberświecie, przesuwając ciężar odpowiedzialności za wychowanie dziecka w tej sferze na szkołę. Dzieje się tak z wielu powodów m.in. dlatego, że generalnie problemem edukacji szkolnej jest brak odpowiedniej tradycji angażowania (się) rodziców w życie placówek.

Z danych Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom wynika, że tylko w co trzeciej gminie realizowane są programy oparte na dowodach naukowych, znajdujące się w bazie rekomendowanych programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. Być może powodem są koszty związane z implementacją tych programów w szkołach. Forma udostępniania i wdrażania programu „Loguj się z głową” zdaje się niwelować ten problem.

Wyraźną zaletą programu „Loguj się z głową” jest to, że może on być realizowany bez szczególnych nakładów finansowych, związanych z jego implementacją.
Program jest tak pomyślany, by mógł być łatwo dostępny dla wszystkich nauczycieli (bo to oni głównie realizują ten program w szkołach), nie wymaga szkoleń, zakupu materiałów, a ponadto spełnia podstawowe standardy skutecznych programów profilaktycznych.

Zachęcamy do pobierania dostępnych materiałów i realizowania programu „Loguj się z głową”, a także programów znajdujących się w bazie programów rekomendowanych (https://programyrekomendowane.pl/).

Dziękuję za rozmowę.

 

Artykuł pochodzi z numeru 12/356/2022 miesięcznika "Świat Problemów".