Z empatią w czasie zarazy
W jaki sposób można wykorzystać „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy” w pracy z dzieckiem i rodziną oraz grupą dzieci, by zauważyć i rozmawiać o trudnych emocjach, których doświadczają zarówno dorośli, jak i dzieci w czasie pandemii.
Joanna Bogudał-Borkowska
Książka „Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych” (1), którą napisałam kilka lat temu, zawierała pięć baśni oraz scenariusze zajęć z dziećmi dotyczące przykrych emocji: smutku, złości, wstydu, lęku oraz baśń o odwadze w realizowaniu marzeń. Celem publikacji było przedstawienie trudnych uczuć, określanych często mianem „negatywnych”, jako bardzo potrzebnych, gdyż informują o niezaspokojonych potrzebach. Książka ta była również skierowana do osób dorosłych, żeby spróbowali odkryć, jakie emocje i potrzeby niesie dla nich przeżycie dziecka. Idea Porozumienia bez Przemocy Marshalla Rosenberga stała się punktem wyjścia dla problematyki poruszonej w poprzedniej oraz mojej najnowszej książce, kolejnej części przygód Czujątek, pt.: „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy”.
Zanim opiszę przykład wykorzystania tej publikacji w pracy z dzieckiem i rodziną oraz grupą dzieci, chciałabym przywołać ideę Porozumienia bez Przemocy, którą opisuję we wstępie do powyższej publikacji: Rosenberg „przeciwstawiał się tendencji do moralnej oceny samej emocji, zachęcając do zastanowienia się nad ukrytymi pod danym uczuciem potrzebami"(2) oraz jak je zaspokoić. Ponadto proponował empatię, która pozwala według niego zrozumieć innego, przybliża do natury człowieka powiązanej właśnie z uczuciami samymi w sobie i z potrzebami; jest ponadto ekwiwalentem tendencji do oceny siebie albo innych za przeżywane emocje.
„Empatia wymaga pełnej obecności, skupienia się na tym, czym żyje w danej chwili druga osoba, na jej uczuciach i potrzebach, (…) wymaga upewnienia się, czy dobrze rozpoznajemy te uczucia i potrzeby, (…) bycia z drugą osobą do czasu, aż zasygnalizuje nam, że wypowiedziała się do końca” (3).
„Porozumienie bez Przemocy jest podejściem bardzo humanistycznym i podobnym do psychologii Carla Rogersa, który twierdził, że człowiek zachowujący się destrukcyjnie w istocie bardzo oddalił się od swojego jestestwa, ‘najintymniejszej sfery’(4), a powrót do niej wyzwala w ludziach dobro. Można pomóc takiej osobie poprzez wykazanie podczas rozmowy nią: empatycznego słuchania i zrozumienia, stworzenia atmosfery absolutnej szczerości i akceptacji, nieoceniania wypowiadanych myśli i uczuć”.
Tendencja do unikania niektórych emocji może wynikać z odczuwania przykrości, z jaką się wiążą, jednak można je również traktować jako pewne wskaźniki, informacje o tym, jaka potrzeba nie jest właśnie zaspokajana. Cierpienie doznawane w ich wyniku zmaleje, gdy zauważymy te emocje, wyrazimy je i poszukamy sposobu zaspokojenia ukrytej pod nimi potrzeby.
Emocje podczas pandemii – doniesienia z badań
Sytuacja pandemii jest ogromnym kryzysem, w jakim znalazł się współczesny świat również pod kątem psychologicznego radzenia sobie z nowym stresorem. Aby zrozumieć, jaka reakcja może wystąpić, gdy zagrożone jest zdrowie i życie człowieka, warto przypomnieć teorię stresu Hansa Selyego. Wyróżnił on trzy fazy stresu. Na początku występuje faza alarmowa, podczas której człowiek odczuwa szok, niedowierzanie i próbuje sobie poradzić w nowej sytuacji. Kolejna faza wiąże się z wypracowaniem odporności, tzw. adaptacji do stresora. Zdarza się jednak, że to się nie udaje i wówczas pojawia się faza wyczerpania, podczas której siła bodźca stresującego przekracza możliwości organizmu do poradzenia sobie. Mogą wtedy wystąpić zaburzenia psychiczne, konsekwencje somatyczne stresu, a w skrajnej sytuacji nawet śmierć organizmu (5).
Natomiast „z przeprowadzonych w Polsce niedawno badań uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych
‘Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa’ wynika, iż dzieci często lub prawie cały czas cierpią z powodu: smutku (28,9%), samotności (27,4%) przygnębienia (28,4%) badanych” (6).
Pojawiają się również zachowania stygmatyzujące wobec osób pochodzenia azjatyckiego, pracowników służby zdrowia i służb porządkowych, a także wobec osób chorych z powodu COVID-19 (7). Dzieci obserwują postawy opiekunów oraz łatwo je przejmują, dlatego bardzo ważne jest, aby dorośli umieli poradzić sobie z własnymi emocjami i kontrolowali swoje zachowania, także te rodzące się jako wynik zagrożenia. Mogą to być tendencje do obwiniania i lęku przed innymi ludźmi, gdyż jest wiele niewiadomych w obecnej sytuacji, a nieznane budzi silne obawy.
„Wstępny raport badania osób dorosłych przeprowadzonego przez zespół pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Dragan z Uniwersytetu Warszawskiego wskazuje, że ponad połowa badanych zgłaszała załamanie codziennego funkcjonowania. U 38% badanych pojawiły się objawy depresyjne, lęk uogólniony u 68%, a 37% osób miało symptomy wskazujące na obecność zespołu stresu pourazowego PTSD, gdyż pandemia COVID-19 była przeżywana jako zagrożenie zdrowia i życia” (8).
„Wysoki odsetek badanych relacjonuje ogólnie objawy, które są charakterystyczne dla stanu nasilonego stresu, a także zaburzenia adaptacyjnego, będącego zakłóceniem przystosowania w reakcji na stresujące wydarzenie bądź sytuację. Objawia się to nadmierną koncentracją na stresującej sytuacji lub jej konsekwencjach, ciągłym myśleniu o niej, nadmiernym zamartwianiem się. Takiemu negatywnemu myśleniu towarzyszą inne objawy, takie jak zaburzenia snu czy problemy z koncentracją. Na objawy tego rodzaju wskazuje aż 71% badanych, a u 13% można z dużym prawdopodobieństwem podejrzewać występowanie zaburzenia adaptacyjnego” (9).
Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy
Sytuacja pandemii COVID-19 rodzi zatem bardzo trudne w doświadczaniu emocje, niezaspokojenie wielu potrzeb oraz zachowania będące konsekwencją tychże. W książce „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy” przywołałam kilka z nich: „tęsknotę i lęk z powodu choroby bliskiej osoby, nietolerancję wynikającą z potrzeby ‘szukania winnych’ w sytuacji niebezpieczeństwa zarażeniem się, potrzebę pomocy dzieciom w poradzeniu sobie ze skutkami pandemii, smutek z powodu konfliktów narastających wśród osób zamkniętych na niewielkiej powierzchni
w kwarantannie, potrzebę współpracy w walce z ‘niewidzialnym wrogiem’ ” (10). Każda baśń poświęcona jest jednej trudnej emocji towarzyszącej pandemii i opisuje, jak bohaterowie radzą sobie z tymi przeżyciami: „Maja tęskni za bratem, który przebywa w szpitalu, Kurka cierpi z powodu konfliktów rodzących się w zamkniętym przez kwarantannę kurniku, Lajla, pełna lęku, odkrywa miłość, przed którą dotąd się broniła, Biedronka Agatka przeciwstawia się nietolerancji pojawiającej się jakże często w sytuacji zagrożenia – jako sposób na rozładowanie przykrych emocji, a małe żyrafy odnajdują sens w poleganiu na dorosłych, którzy powinni rozwiązywać problemy” (11).
Książka dedykowana jest dzieciom oraz ich opiekunom, jednakże opisane w niej trudne emocje dotyczą szerszego grona, zatem myślę, że w przeżyciach jej bohaterów odnajdzie się więcej osób. Po przeczytaniu dziecku/grupie dzieci baśni można skorzystać z przykładowego scenariusza zajęć psychoedukacyjnych, który ma pomóc w rozmowie o opisanych w niej emocjach w odniesieniu do rzeczywistości dziecka. Scenariusz ten opiera się na idei Porozumienia bez Przemocy i jego zadaniem jest nauczenie zidentyfikowania emocji przeżywanej przez dziecko w danej sytuacji, następnie: potrzeby ukrytej pod tymże uczuciem i wreszcie: jak można by ją zaspokoić.
W literaturze Rosenberg podaje schemat, który pomaga w ćwiczeniu empatycznej obserwacji własnych uczuć i potrzeb oraz wrażliwości i rozumienie doświadczeń innych.
Poniżej zamieszczam go w formie niezmienionej:
„1. Obserwacja – co ja obserwuję (widzę, słyszę, pamiętam, wyobrażam sobie, wypowiedziane w sposób wolny od ocen) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:
Kiedy widzę/słyszę...
- co ty obserwujesz (widzisz, słyszysz, pamiętasz lub wyobrażasz sobie, bez twojej oceny) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:
Kiedy widzisz/słyszysz...
2. Uczucia – co czuję (chodzi o emocje, a nie myśli) w relacji do tego, co obserwuję:
Czuję...
- co czujesz (chodzi o emocje, a nie o myśli) w relacji do tego, co obserwujesz:
Czy czujesz...
3. Potrzeby – czego potrzebuję lub co cenię (chodzi o potrzeby, a nie preferencje lub określone działania) w związku z moimi uczuciami:
...ponieważ potrzebuję/cenię...
- czego potrzebujesz lub co cenisz (chodzi o potrzeby,
a nie preferencje lub określone działania) w związku
ze swoimi uczuciami:
...ponieważ potrzebujesz/cenisz...
4. Prośby – konkretne czynności, na których mi zależy, bo zaspokajają jakąś moją potrzebę:
Czy zechciałbyś/zechciałabyś...?
- konkretne czynności, na których tobie zależy, bo zaspokajają jakąś twoją potrzebę:
Czy ty chciałabyś/chciałbyś...?
(niekiedy w formie milczącej empatii)” (12).
Scenariusz zajęć psychoedukacyjnych może być dowolnie modyfikowany, gdyż dzieci mogą mieć różne potrzeby,
może też tego wymagać organizacja pracy w danym miejscu. Moim założeniem przy pisaniu książki było również to, aby stała się „pomocna rodzicom w budowaniu opartej na empatii komunikacji z potomstwem, a także narzędziem samoobserwacji – własnych uczuć i reakcji, a także identyfikowania potrzeb” (13).
W niniejszym artykule chciałabym przedstawić sposób pracy z dzieckiem, które propaguje przemoc w grupie rówieśniczej na podstawie baśni O kropkach Biedronek, odważnej Agatce i złej chorobie z Ichn. Sytuacja opisana w opowieści może być spotykana na co dzień w praktyce nauczyciela, terapeuty.
Bohaterką baśni jest Biedronka Agatka, która pochodzi z domu, gdzie jasno wyraża się uczucia i potrzeby, co sprawia, że ma dobry kontakt z rodzicami i szuka u nich wsparcia. Jest szczera i odważna, a w relacji z rówieśnikami otwarta i troskliwa.
Pewnego dnia do krainy Biedronek przywędrowała z państwa Ichn tajemnicza choroba polegająca na utracie
kropek, aż do całkowitego zniknięcia. Początkowo wiadomościom tym zaprzeczano, jak to zwykle bywa, gdyż trudno skonfrontować się z przykrą informacją. Agatka myślała, że może małe Biedronki z zagranicznego królestwa były niegrzeczne i dlatego zachorowały. Warto przy tym zauważyć, że dzieci często szukają winy w sobie, gdy dzieje się coś złego, i zadaniem dorosłych jest wyjaśnienie, że nie mają na to wpływu. Agatka miała takich właśnie rodziców i również dzięki nim dość wcześnie wiedziała, jak uchronić się przed zachorowaniem. Spotkała się jednak z krytyką, nawet nauczycielka zarzuciła jej kłamstwo, a dzieci nie chciały się z nią bawić. Agatka, doświadczywszy odrzucenia przez rówieśników, cierpiała. W tym czasie mama była dla niej wsparciem i tłumaczyła, żeby Biedronka nie brała tego do siebie, tylko wiedziała, że bardziej niż o niechęć do niej, chodzi o trudność ze skonfrontowaniem się ze złą wiadomością.
Wkrótce informacja o nowej, nieznanej chorobie stała się faktem. Napięcie kumulowane przez tygodnie wybuchło i cała złość została skierowana na Biedronki z królestwa Ichn.
Agatka wspierana przez rodziców, postanowiła użyć ważnego narzędzia – gazetki szkolnej – żeby rozpowszechniać wiedzę na temat faktów i walczyć z zabobonami i uprzedzeniami. „Przeprowadzała wywiady z Biedronkami – lekarzami na temat objawów choroby, sposobów chronienia się przed nią, a także rozmowy z Biedronkami – psychologami o tym, że powinno się wspierać i pomagać Biedronkom przybyłym z państwa Ichn, a nie im dokuczać (…). W kwestii Biedronek z Ichn kierowała się serduszkiem, które podpowiadało jej, że dobre jest szanowanie każdego Czujątka-Biedronki na świecie i że nie różnią się między sobą co do wartości. Rozsądek zaś podpowiadał, że to głupie oceniać inną Biedronkę po pochodzeniu. Nie wiem, doprawdy, co byłoby potrzebne, aby wytrącić Agatkę z jej sposobu myślenia. A złość, przykrość i pamięć tego, jak sama doznała odrzucenia, spowodowały, że z tym większą energią walczyła w szkole o prawa Biedronek z Ichn żyjących w jej kraju” (14).
Wkrótce Agatka miała wokół siebie osoby, które udało się przekonać. Gdy znalazła się w szpitalu z powodu kwarantanny, jej przyjaciółka Sonia stanęła za nią do konfrontacji z kolegą Kamilem, który zaczął robić wszystko, by Biedronki z Ichn „wracały skąd przyszły”. W tym celu rozpowszechniał złośliwe plotki i uprzedzenia.
Ciekawe, że powoływał się przy tym na swojego ojca, który był policjantem, nosił pistolet i nienawidził przybyszów z Ichn. Kamil był przekonany, że walczy w słusznej sprawie – z konkretnym wrogiem i że broni kolegów. Nie miał złych intencji, po prostu miał fałszywe informacje, ale również chciał zaistnieć w grupie, być ważnym – podobnie jak jego ojciec, gdyż miał taki przekaz z domu, że w celu bycia zauważonym przez innych trzeba używać agresji. To ważna wskazówka dla pracujących z uprzedzeniami, szczególnie w podejściu Porozumienia bez Przemocy. Osoby stosujące przemoc często myślą, że postępują słusznie i powołują się na autorytety. Za ich nienawiścią kryją się niekiedy niezaspokojone potrzeby, na przykład bycia ważnym i akceptowanym przez tych, którzy mają władzę i ustalają reguły gry.
W pracy z dzieckiem, które dokucza, znęca się nad innymi, ważne jest ustalenie granic, niegodzenie się na przemocowe zachowania, ale również akceptacja tego, że może ono kogoś nie lubić. Chodzi o poszukanie przyczyny i ukrytej pod tym potrzeby. Może to potrzeba bezpieczeństwa? Własnej wartości? A może lęk przed nieznanym? Brak wiedzy?
Jak można potrzeby dziecka zaspokoić w nieprzemocowy sposób? Niekiedy samo wypowiedzenie uczuć i potrzeb powoduje spadek napięcia emocjonalnego. Czasami trzeba poszukać głębiej. Ponadto, ważna jest praca z rodzicem, który może być źródłem siłowych rozwiązań, jeśli sam stosuje przemoc w domu i reakcja na to – na przykład w postaci zaoferowania wsparcia psychologa, założenia „Niebieskiej Karty”. Jest to istotna informacja dla takiego dziecka – że nie ma społecznego przyzwolenia na przemoc.
Sytuacja pandemii rodzi nie tylko uprzedzenia do osób pochodzenia azjatyckiego czy pracowników służby zdrowia, jak już wspomniano w tym artykule. Silne napięcia społeczne, izolacja spowodowana potrzebą kwarantanny, praca i nauka online, ciągłe przebywanie ze sobą członków rodziny bez możliwości zatęsknienia za kontaktem ze sobą mogą sprzyjać wystąpieniem agresywnych zachowań. Co zatem mogę zrobić w sytuacji, na którą nie mam wpływu? Czy naprawdę jestem zupełnie bezradny?
(1) J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2017.
(2) J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021, s. 13.
(3) M.B. Rosenbeg, W świecie Porozumienia bez Przemocy. Praktyczne narzędzie do budowania więzi i komunikacji, przeł. B. Malarecka, D. Syska, MiND, Podkowa Leśna 2013, s. 87.
(4) T. Widstrand, Porozumienie bez Przemocy czyli język żyrafy w szkole, przeł. K. Głodkowska. CMPPP, Warszawa 2005, s. 22-23.
(5) Bogudał-Borkowska J. W: Kulesza K., Zamknięci w klatce lęku, „Świat Problemów”, nr 4/2020, s. 8.
(6) https://www.glospedagogiczny.pl/artykul/kryzys-epidemiczny-w-szkole-dynamika-i-konsekwencje, za J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy, op. cit., s. 17.
(7) Emotional Well-Being and Copying During Covid-19, https://psychiatry.ucsf.edu/copingresources/covid19#g (dostęp: 7.09.2021 r.).
(8) J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy, op. cit., s. 19-20.
(10) J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy, op. cyt., s 16-17.
(11) Tamże, s. 13-14.
(12) M.B. Rosenberg, Wychowanie w duchu empatii. Rodzicielstwo według Porozumienia bez Przemocy, przeł. D. Syska, MiND, Podkowa Leśna 2012, s. 56-57.
(13) J. Bogudał-Borkowska, Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy, op. cit., s. 15.
(14) Tamże, s. 67.
Bibliografia
Alfred & Shadow – A short story about emotions, film, https://www.youtube.com/watch?v=At28ZJg4NQM
Bogudał-Borkowska, J., Język giętki – język żyrafy, Miesięcznik Literacki "Akant", Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, Bydgoszcz, kwiecień 2013.
Bogudał-Borkowska J., Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, 2017.
Bogudał-Borkowska, J., Rezyliencja – jak wyjść z kryzysu, "Niebieska Linia", Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa, 5/124/2019.
Gerhardt, S., Znaczenie miłości. Jak uczucia wpływają na rozwój mózgu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2010.
Goetz, M., PORADNIK. W cieniu koronawirusa – jak sobie radzić z emocjami wywołanymi pandemią?, Głos Nauczycielski, https://glos.pl/poradnik-w-cieniu-koronawirusa-jak-sobie-radzic-z-emocjami-wywolanymi-pandemia?
Korczak, J., Jak kochać dziecko; Prawo dziecka do szacunku, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa, 2002.
Kubala-Kulpińska, A., Kryzys epidemiczny w szkole – dynamika i konsekwencje, Głos Pedagogiczny Nr 118, wrzesień 2020, https://www.glospedagogiczny.pl/artykul/kryzys-epidemiczny-w-szkole-dynamika-i-konsekwencje
Kulesza, K., Zamknięci w klatce lęku, "Świat Problemów", Fundacja ETOH, Warszawa, kwiecień 2020.
Leahy R.R., Are You Worried About the Coronavirus? 7 steps to overcome your worry, Psychology Today, 2020, www.psychologytoday.com/us/experts/robert-l-leahy-phd
Młynarczuk-Sokołowska, A. Potoniec, K. Szostak-Król, K, (red), Przygody Innego. Bajki międzykulturowe na rzecz integracji dzieci cudzoziemskich, Wydawnictwo Fundacja Dialog, Białystok, 2015.
Poleszak, W., Pyżalski, J., Psychologiczna sytuacja dzieci i młodzieży w dobie epidemii, w: J. Pyżalski (red.), Edukacja w czasach pandemii wirusa Covid-19, EduAkcja, Warszawa 2020.
Rogers, C., O stawaniu się osobą: poglądy terapeuty na psychoterapię, Dom Wydawniczy "Rebis", Poznań, 2002.
Rosenberg, M. B., Edukacja wzbogacająca życie: porozumienie bez przemocy przyczynia się do poprawy wyników nauczania, redukuje konflikty i wzbogaca wzajemne relacje między uczniami i nauczycielami, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa, 2006.
Rosenberg, M. B., Porozumienie bez przemocy: o języku serca, Jacek Santorski & CO, Warszawa, 2003.
Rosenberg, M. B., Rozwiązywanie konfliktów poprzez porozumienie bez przemocy, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa, 2016.
Rosenberg, M. B., To, co powiesz, może zmienić świat: o języku pokoju w świecie konfliktów, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa, 2013.
Rosenberg, M.B., W świecie porozumienia bez przemocy: praktyczne narzędzia do budowania więzi i komunikacji, Wydawnictwo MiND, Podkowa Leśna, 2013.
Rosenberg, M.B., Wychowanie w duchu empatii: rodzicielstwo według Porozumienia bez Przemocy, MiND, Podkowa Leśna, 2012.
Walczak-Tręda, A., Trudne emocje lub depresja podczas pandemii. Skąd się biorą, jak sobie z nimi radzić?, red. Medicover, https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/trudne-emocje-lub-depresja-podczas-pandemii-skad-sie-biora-jak-sobie-z-nimi-radzic,6882,n,192
Widstrand, T., Porozumienie bez przemocy czyli język żyrafy w szkole, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2005.
Wiśniewska B. oraz inni eksperci Medicover, Koronawirus. COVID-19. Przewodnik dla dzieci., https://www.medicover.pl/Data/Files/storage_files/2020/4/28/39481048-4cbc-40df-b367-9663f4fbdc96/koronawirus_przewodnik-dla-dzieci_medicover_27042020_pl.pdf